‘ती’ – १

स्त्रीच्या विविध रूपाने मी अगदी भारावून जात आलेय. ‘ती’ कोणी एक स्त्री नाही. तिच्या अनेक प्रतिमा, अनेक चेहरे, अनेक छबी. आज वर आयुष्यात वेगवेगळ्या वळणावर ‘ती’ निरनिराळ्या स्वरूपात भेटत आली. आणि त्या-त्या वेळी तिने ह्रुदयाला स्पर्श केला.

कधी मैत्रिण म्हणून, कधी कामवाली बाई म्हणून तर कधी अजून कोणी. कधी मला ‘ती’ ची दया आली, कधी आवडली, कधी भावली, कधी रागही आला असेल तिचा, पण कुठेतारी ‘ती’ मनात रुजली. आणि आज म्हणूनच प्रत्येक ‘ती’ च्या विषयी लिहावे वाटले. म्हणून ही श्रुंखला…

‘ती’ च्याशी माझा असलेला संबंध/नाते मी स्पष्ट करेन किंवा करणारही नाही. खरे नाव सांगेन, किंवा कालपनीक नावंही देईन. ती चांगली की वाईट, चूक की बरोबर या खोलात मला शिरायचे नाही. मला तो अधिकारंही नाही. मला तसे करुन तिला दुखवायचे तर मुळीच नाही. ती ही अशी एक व्यक्ति/स्त्री शक्ती आणि ‘ती’ माझ्या मनात का आणि कशी रुजली एवढेच सांगण्याचा एक छोटासा प्रयास – तुमच्यापेक्षा माझ्या स्वत:साठीच कदाचित!

****************************
‘ती’ – १

कधी, केव्हा, कशी ते नक्की आठवत नाही पण बेगम मासे विकायला घरी येऊ लागली. बुधवार, शुक्रवार आणि रविवार हे बहुदा मांसाहाराचे दिवस धरले जातात. बेगमच्या कोण्या नातेवाईकाच्या मासेमारीच्या लॉंच बोट होत्या. मध्यरात्री मासेमारी करुन पहाटे मासे आले की बेगम ते घेऊन विकायला निघायची. ६:३०-७:०० च्या दरम्याने घराच्या फाटकापाशी येऊन हाक मारायची. ती ताजे-ताजे मासे घेऊन आलेली असायची. मासे हवे असल्यास आई तिला ‘थांब, आले’ एवढेच ओरडून सांगायची. महिन्याचा हिशोब एकदम महिना अखेरी होत असे. तिची ठरलेली घरं असायची, त्यांच्याकडेच ती मासे विकायला जायची. दारो-दारी ओरडून तिने कधीच मासे विकले नाहीत.

नावावरुन समजलेच असेल ‘बेगम’ मुस्लिम आहे. पंनाशीच्या आत-बाहेर वय, जरासा उभट सस्मित चेहरा, गव्हाळ वर्ण, सुळसुळीत पाचवारी साडी, डोक्यावरुन पदर, मोठा अलुमिनियमचा मासे-बर्फाने भरलेला डबा डोक्यावर. बेगम विधवा होती. लग्नानंतर लगेच तिचा नवरा कोणत्यातरी आजाराने गेला. ही आई कडे परतली. माहेरी भाऊ-भावजया, आई आणि ही. आईकडे हीच लक्ष देत होती. मासे विकुन तिचा आणि आईचा खर्च भागवत होती, आईला तरीही मुलंचा पुळका होताच. एका भावाला हिने शब्द टाकून, पैसे भरुन कुवैत ला का कुठेतरी नोकरी लावली होती. हिची जबाबदारी ही स्वत:च घेत होती.

माझ्या आईशी बेगमचे छान संबंध जुळत होते. आई तिला चहा-नाश्ता केल्याशिवाय जाऊ देत नसे. कुठे दिवाळीचा फराळ, कैरीचे लोणचे, फणस, ती हक्काने मागून नेत असे. व्यवहार फक्त नावाला उरला. माझ्या आईने देखील कधी तिच्याशी घासा-घीस केली नाही. २ पैसे जास्त गेले तरी तिने आणलेला माल चोख होता.
 
माझ्या वडिलांचे किडणी स्टोनचे ऑपरेशन झाले. त्यावेळी बराच खर्च झाला होता. शिवाय त्यांची तब्येत बरी नव्हती म्हणून त्यांचा धंदाही मंदावला होता. हॉस्पिटल मधे बेगम त्यांना बघायला आली आणि कोणी न सांगता, काही न बोलता आईच्या हातात ३००० रु. देत म्हणाली “ताई, आधी हे घ्या.. असू देत जवळ” त्या मदतीचे मोल करणे अशक्य!

बेगमच्या घरच्यांनी तिचे एका विदुराशी लग्न करून दिले. त्या माणसाला लहान-लहान तीन मुले होती – एक मुलगी, २ मुलगे. तिचा नवर्‍याचा पण मासेमारीचा व्यवसाय होता राजापुरजवळ एका छोट्या गावी. लग्ननंतर ती तिच्या नवरा व मुलांबरोबर आली होती. रंगपंचमीचा दिवस होता तो. आईने छान पदार्थ केले, तिला आहेर केला. दुसर्‍या गावी गेल्यामुळे बेगमचे नेहमीचे येणे कमी झाले. आठवड्यातून एकदा ती येत असे मासे घेऊन. चहा घेत-घेत गप्पा होत. खुशाली कळे. मुलांना हिने जीव लावला होता. मुलं मोठी होत होती. तिघांमधे एकच मुलगा हुशार होता, त्याला तिने हॉस्टेलवर ठेवले होते. बाकी दोघांना अभ्यासात गती नव्हती. मुलीला शिंग फुटली आणि ती घरातून कोणा बरोबरतरी पळून गेली. ती भानगड सोडवते नाही तोवर तिचा नवरा एका बाईच्या नादी लागला. आगीतून-फुफाट्यात पडावे अशी बिचरीची गत झाली. हिने शिकवलेला मुलगा बापाच्या बाजुने झाला आणि ज्याला ही बिनकामाचा समजत होती तोच हिचा आधर बनला. आधी पंचायत मग कोर्ट-कचेरी असे सुरु आहे बिचरीचे. आता वेगळी खोली घेऊन राहतात माय-लेक. ही मासे विकते, मुलगा बोटीवर काम करतो आणि गुजारा करतात. येणार्‍या परिस्थितीला तोंड देत ती लढतेय आयुष्याशी.

माझा परदेशी असलेला मामा किंवा कोणी पाहुणे येणार असे कळले की बेगम हवे तसे मासे आणून देत असे. माझी बहिण सुद्धा मासे-प्रेमी, ती किंवा तिचा नवरा कोल्हापूरहून येणार आहे असे कधीतरी आई अंधुक बोललेली असायची बेगमला आणि कधी स्वत:ला नाहीच जमले  यायला तर ती माझ्या बहिणीसाठी कोणा ना कोणा बरोबर मासे पाठवून देत असे. मी मासे खात नाही यावर ती विलक्षण नाराज असते. आणि माझा नवरा जेव्हा लग्नानंतर पहिल्यांदा घरी रत्नागिरीला आला तेव्हा ती प्रेमाने त्याच्यासाठी मासे घेऊन आली होती. तेव्हा तिच्या डोळ्यात समाधान होते.
 
माझ्या आईची आणि तिची आत्ताशा खूप घट्ट मैत्री आहे. आई तिला काही ना काही मदतही करत असते. माझे वडिल मासेखाऊ होते. माश्याचे जेवण असले की ते मनसोक्त जेवत. कालांतराने वडिलही गेले. मासे घेण्याचे प्रमाण कमी झाले. बेगमला एव्हाना घरी येण्यासाठी कारण लागत नाही. ती येते, आईला भेटते. “जास्त दग-दग करु नको” असे दोघीही एकमेकींना सांगतात. प्रेमाने माझी, माझ्या बहिणीची, जावयांची चौकशी होते. भावासाठी एखादे पापलेट आणलेले असते…

गेली २० वर्ष, प्रत्येक सुख-दु:खात बेगम आमच्यासाठी आणि माझी आई तिच्यासाठी होती. अगदी मागच्याच महिन्याची गोष्ट – माझ्या वडिलांचे श्राद्ध होते. आईने वाडी दाखवली आणि जेवायला बसणार इतक्यात ही दारत हजर. आईने पोटभर जेऊन पाठवले. ते बघून वर माझ्या वडिलांनाही समाधान वाटले असणार. माहीत नाही ही अशी कोणती नाती असतात जी वेळ, काळ, जात-धर्म सगळ्यांच्या पलिकडची असतात. ही कोण कुठची बेगम, काय निमित्त? तर ती मासे विकणारी,  पण ती आमच्या घरचीच होऊन गेली.
 
मी येणार आहे हे कळले की बेगम मुद्दाम भेटायला येते. गप्पा होतात. प्रेमाने चौकशी होते. तिची कहानी मी ऐकून घेते. जमेल तसे तिचे सांतवन करते. बाकी काही हातात उरत नाही. तिच्या आणि माझ्याही…

*************
‘ती’ शृंखला –

‘ती’ – ५
‘ती’ – ४
‘ती’ – ३
‘ती’ – २
‘ती’ – १